Γεωργία Καλοδίκη

Συνθέτις

...Όταν βλέπεις τον ήχο και ακούς τα χρώματα...

Συνεχίζοντας το συσχετισμό οπτικών και ακουστικών ερεθισμάτων, σε αυτό το τεύχος θα αναφερθούμε στο φαινόμενο της συναισθησίας, το οποίο πέρα από το αισθητικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον που υποκρύπτει, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν παύει με μια πρώτη προσέγγιση να αποτελεί μια νευρολογική δυσλειτουργία. Πρόκειται για μια κατάσταση κατά την οποία οι αισθήσεις λειτουργούν διασυνδετικά. Έτσι, μπορεί μια αισθητηριακή εμπειρία, όπως π.χ ένας ήχος, να αποκτά επιπρόσθετα μια νέα διάσταση μέσω μιας ακόμα αίσθησης, πέραν της ακοής. Κάποιος λοιπόν που έχει αυτή την ιδιαιτερότητα στην πρόσληψη και αντίληψη των ερεθισμάτων, είναι δυνατόν κάθε φορά που ακούει τον ήχο ενός πιάνου επί παραδείγματι, να βλέπει στο οπτικό του πεδίο κάποια συγκεκριμένα χρώματα.

Στα πρώτα κιόλας στάδια της μάθησης έχει παρατηρηθεί ότι κάποια παιδιά αντιλαμβάνονται τα γράμματα του αλφάβητου με συγκεκριμένα χρώματα. Μέσα από έρευνες λειτουργικής απεικόνισης του εγκεφάλου έχει αποδειχθεί πως η συγκεκριμένη "πάθηση" οφείλεται στην μη πραγματοποίηση της φυσιολογικής και αναμενόμενης αποσύνδεσης κάποιων συγκεκριμένων νευρικών οδών του εγκεφάλου κατά την εμβρυική φάση, με αποτέλεσμα απομακρυσμένα κέντρα του εγκεφάλου να παραμένουν συνδεδεμένα δια βίου. Πρόκειται για μια κατάσταση που απαντάται αρκετά σπάνια (1 άτομο στα 2000) και παρατηρείται κυρίως σε γυναίκες. Συναισθητικές εμπειρίες μπορεί να έχουν και τα άτομα που κάνουν χρήση ψυχοτρόπων και παραισθησιογόνων ουσιών (LSD, Ecstasy), ή άτομα που έχουν υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο.

Κάθε ερέθισμα λοιπόν, είναι δυνατόν να γίνεται αντιληπτό και να ενεργοποιεί ταυτόχρονα δύο αισθήσεις, δημιουργώντας μια πολύ ξεχωριστή αισθητηριακή διασύνδεση. Η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση συναισθησίας έγινε από τον μεγάλο εμπειριστή φιλόσοφο John Locke, ο οποίος έλεγε πως γνώρισε έναν άνθρωπο ο οποίος όταν άκουγε ήχο τρομπέτας τα ... έβλεπε κόκκινα.

Πολλοί καλλιτέχνες που πάσχουν ή έχουν εμπνευστεί από το φαινόμενο της συναισθησίας έχουν μετατρέψει αυτή την ιδιαίτερη αισθητηριακή εμπειρία σε Τέχνη, αποτυπώνοντάς την στο χαρτί, στον καμβά ή στο πεντάγραμμο με εκπληκτικά αποτελέσματα. Δεν γνωρίζουμε αν αποτελούσε συναισθητική εμπειρία το ότι για παράδειγμα ο Beethoven ονόμαζε την Σι μινόρε τονικότητα μαύρη και την Ρε ματζόρε πορτοκαλί, ή ότι ο Schubert (πιο ρομαντικά...) έβλεπε τη Μι μινόρε σαν μια παρθένα ντυμένη στα λευκά.

Όταν ο ήχος "παντρεύεται" την εικόνα (ποιητική ή άλλη), εξυψώνεται σε μια νέα διάσταση πρόσληψης υπερβαίνοντας τον φευγαλέο χαρακτήρα των χρονικών του ορίων. Άλλωστε αυτή είναι και η γοητεία της διάδρασης των αισθήσεων: Αν απλά ένας ήχος, πέραν του ακουστικού πεδίου στο οποίο δρα, δημιουργεί επιπρόσθετα και κάποια οπτική εντύπωση, αποκτά και άλλο ένα πεδίο δράσης: αυτό της όρασης. Επειδή η δυσκολία στην σύλληψη της μουσικής είναι ακριβώς το ότι ο ακουστικός μας χώρος είναι κατά βάση άυλος και ότι οι μουσικές ιδέες εκτυλίσσονται στον χρόνο - άρα περνούν και χάνονται,- η συναισθητική διάσταση καθιστά την ακρόαση μια ανώτερου επιπέδου οπτικοακουστική εμπειρία.

Ας ξεκινήσουμε όμως την περιήγηση στον ανέλπιστα μακρύ κατάλογο των συναισθητικών καλλιτεχνών, με πρώτο το Ρώσο συνθέτη Alexander Scriabin, που όπως ήδη γράψαμε, συνέδεσε με ένα πολύ φιλόδοξο τρόπο τον ήχο με τα χρώματα, έχοντας σαν πηγή έμπνευσης για τα έργα του το φαινόμενο της συναισθησίας, χωρίς όμως παρόλ'αυτά - απ'όσο γνωρίζουμε - να έχει ο ίδιος προσωπικά κάποια τέτοια εμπειρία.

Ο Scriabin λοιπόν στο "χρωματικό σύστημα" που κατασκεύασε συνέδεσε τον κύκλο με τις πέμπτες του δυτικού τονικού συστήματος, με την χρωματική παλέτα. Εμπνευσμένος από το περίφημο έργο του Isaak Newton Opticks (1704), καθώς και από θεοσοφικά φιλοσοφικά ρεύματα, συνέλαβε - πρώιμα θα λέγαμε - την ιδέα του multimedia performance με το ανολοκλήρωτο δυστυχώς έργο του, Mysterium. Επρόκειτο για ένα δρώμενο που θα περιελάμβανε μουσική, κίνηση και παιχνίδια με το φως, την αφή και την όσφρηση, όλα στηριγμένα στην ιδέα της συναισθητικής πρόσληψης των αισθητηριακών εντυπώσεων. Ο συνθέτης ήθελε το έργο να ερμηνευτεί στους πρόποδες των Ιμαλαΐων στην Ινδία και να διαρκεί εφτά ημέρες, στο τέλος των οποίων "θα ολοκληρωνόταν η διάχυση του σύμπαντος στην ευδαιμονία". Δυστυχώς δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει.

Ο Sergei Rachmaninoff γράφει στην αυτοβιογραφία του, ότι ο Rimsky-Korsakov συμφωνούσε με τον Scriabin στον συσχετισμό χρώματος και μουσικής. Αυτό που έκανε μεγάλη εντύπωση στον Rachmaninoff, ο οποίος ήταν αρκετά επιφυλακτικός σε ό, τι αφορά την συναισθητική εντύπωση, ήταν ότι οι δύο συνθέτες μοιράζονταν σε κάποιον βαθμό παρόμοιες συναισθητικές εμπειρίες σχετικές με τις κλίμακες και την αντιστοιχία τους με συγκεκριμένα χρώματα. Επειδή όμως ο υποκειμενικός παράγοντας δεν επέτρεπε την πλήρη ταύτιση των εντυπώσεων, ο Rachmaninoff παρέμεινε σκεπτικιστής ως προς την συναισθησία. Αξίζει τέλος να αναφέρουμε το clavier a lumieres του Scriabin, ένα "όργανο χρωμάτων" ειδικά σχεδιασμένο για το έργο του Prometheus: The Poem of Fire (1910). Παιζόταν σαν πιάνο, αλλά αντί για ήχους πρόβαλλε χρώματα σε μια μεγάλη οθόνη.

Ο μεγάλος Γάλλος συνθέτης Olivier Messiaen έλεγε ότι όταν ακούει μουσική, βλέπει με τα μάτια του μυαλού χρώματα να κινούνται και να στροβιλίζονται με τους ήχους. Αυτή η αίσθηση πίστευε πως δεν είναι φαντασίωση, ούτε κάποια ψυχολογική διαταραχή, αλλά η δική του "εσωτερική πραγματικότητα". Ο συνθέτης έγραψε μουσική εμπνεόμενος από τις συναισθητικές του εμπειρίες, όπως για παράδειγμα το Chronochromie-Strophe I (1960). Πάντως στις παρτιτούρες του συνήθως χρησιμοποιούσε χρώματα, κυρίως για πρακτικούς σημειογραφικούς λόγους. Ωστόσο γι'αυτόν, το χρώμα αποτελούσε θεμελιώδες συστατικό το ήχου, όσο κι αν αυτό ακούγεται παράδοξο. Μάλιστα στο έργο του Traité de rythme, de couleur, et d'ornithologie, παραθέτει την αντιστοιχία συγκεκριμένων χρωμάτων με συγχορδίες. Γενικώς για τον Messiaen δεν υπήρχε τονική ή τροπική μουσική, παρά μόνον χρώματα του ήχου.

Συνεχίζοντας να αναζητούμε συναισθητικές συλλήψεις στην καλλιτεχνική δημιουργία, αξίζει να αναφερθούμε εν συντομία σε κάποιους εξέχοντες ποιητές, συγγραφείς και ζωγράφους που εμπνεύστηκαν από τα συναισθητικά τους βιώματα, σε τέτοιο βαθμό που αυτό καθόρισε την καλλιτεχνική τους πορεία αλλά και κάποια γενικότερα ρεύματα της τέχνης.

Ο μεγάλος Γάλλος ποιητής Arthur Rimbaud (1854-1891), εκπρόσωπος του συμβολισμού, έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της μοντέρνας ποίησης και δημιούργησε τα σημεία επαφής με το μετέπειτα καλλιτεχνικό ρεύμα του υπερρεαλισμού, μέσω της αποδόμησης του κλασικού αλεξανδρινού ποιητικού μέτρου, την χρήση ελεύθερων συνειρμών και την απορρύθμιση των αισθήσεων. Συναισθητικός ο ίδιος, βίωνε διαρκώς μια μορφή απελευθέρωσης της πραγματικότητας από τους συμβατικούς αισθητηριακούς της κανόνες. Γιατί τί άλλο θα μπορούσε να οδηγήσει στην ελεύθερη φόρμα της σύγχρονης ποίησης αν όχι μια τέτοια ανοιχτή και οικουμενική γλώσσα;

Ο σπουδαίος δημιουργός των Fleurs du Mal (Άνθη του Κακού), Charles Baudelaire (1821-1867) βίωνε συναισθητικές εμπειρίες και περιέγραφε στο σονέτο του Correspodances πως "τα αρώματα, οι ήχοι και τα χρώματα συνδιαλέγονται μεταξύ τους". Μάλιστα μέσω της χρήσης του οπίου προσπαθούσε να υπερβεί τα "στεγανά" των αισθήσεων και να τις ενοποιήσει.

Ο Ρώσος συγγραφέας Vladimir Nabokov (1899-1977) ανέπτυξε αυτή "την έκτη αίσθηση" όντας ακόμα παιδί και κάποτε παραπονέθηκε στην μητέρα του ότι τα χρώματα του ξύλινου αλφάβητου που είχαν στο σχολείο είναι όλα λάθος! Γι'αυτόν οι λέξεις είχαν χρώμα και αποτελούσαν την παλέττα του λογοτεχνικού του καμβά.

Ο μεγάλος ιταλός φουτουριστής καλλιτέχνης Filippo Tomaso Marinetti φαίνεται να είχε επίσης συναισθητικές ευαισθησίες, μιας και διατεινόταν ότι έβλεπε με τα δάκτυλα, τα γόνατα και τους αγκώνες του! Ωστόσο στην περίπτωσή του θα πρέπει να είμαστε αρκετά προσεκτικοί, καθώς ο Marinetti είχε μία ανεξέλεγκτη ροπή προς τον εντυπωσιασμό και την παραδοξολογία...

Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τον μεγάλο Ρώσο ζωγράφο του 20ου αιώνα, Wassily Kandinsky, ο οποίος μεθόδευσε επιμελώς τα συναισθητικά του βιώματα και προσπάθησε πολύ φιλόδοξα να αποδείξει την "ηχητική δύναμη του χρώματος" μέσα από την λογική της αφαίρεσης. Την ιδιαιτερότητά του να βλέπει τους ήχους ανακάλυψε μια βραδιά στην Μόσχα, κατά την διάρκεια μίας παράστασης της όπερας Lohengrin του Wagner. Έλεγε μετά ότι, καθώς άκουγε, "άγριες, τρελές γραμμές σκιτσάρονταν μπροστά στα μάτια του". Λίγο αργότερα, σπουδάζοντας στην Γερμανία, τον συνεπήρε με τον ίδιο τρόπο ένα κοντσέρτο του Schoenberg, με τον οποίο κατόπιν συνεργάστηκε και για ένα διάστημα συνδέθηκε και με βαθιά φιλία.

Ο Kandinsky έλεγε ότι τοποθετούσε στον καμβά ραβδώσεις και σταγόνες, και στη συνέχεια με το πινέλο έκανε τα σχήματα αυτά να τραγουδήσουν! Έτσι, ο ιδιοφυής αυτός καλλιτέχνης, εισήγαγε μία νέα αμιγώς απεικονιστική μορφή μουσικής δημιουργώντας μεταξύ άλλων μια Συμφωνία που κατά κάποιο τρόπο "απεικονίζει τον ήχο", παραλληλίζοντας το ηχητικό φάσμα με αυτό των χρωμάτων.

Οι τονικότητες τοποθετημένες στον κύκλο με τις πέμπτες και οι χρωματικές τους αντιστοιχίες.

Βιβλιογραφία

Λόγια Απλά (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2011)