Γεωργία Καλοδίκη

Συνθέτις

Η Μεταμοντέρνα εξέγερση στη Τέχνη
Α' Μέρος

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Ο μεταμοντερνισμός (μετανεωτερικότητα) αποτελεί ένα πολιτιστικό ρεύμα που συχνά παρουσιάζεται ως ένα ασαφές και χωρίς προσανατολισμό ιδεολογικό κίνημα, το οποίο ξεκίνησε ως μία αμφισβήτηση των πρακτικών του μοντερνισμού και της νεωτερικής σκέψης όσον αφορά στην αισθητική, στις Τέχνες, στην πολιτική και την φιλοσοφία καθώς και την κουλτούρα γενικότερα. Όρος συχνά ακαθόριστος και αμφιλεγόμενος, εννοιολογικά συναντά κανείς μία εγγενή δυσκολία στον προσδιορισμό του, μια και το ίδιο το μεταμοντέρνο αυτοαναιρείται, εφόσον το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η απροσδιοριστία και η άρνηση του ορθολογισμού. Στην ουσία ένας ορισμός του μεταμοντέρνου συνίσταται σε έναν μακρύ κατάλογο αρνήσεων. Μπορούμε εύκολα να αποφανθούμε για το τί ΔΕΝ είναι μεταμοντέρνο.

Στην σφαίρα της μετανεωτερικότητας λοιπόν όλα επιτρέπονται. Όλα εκτός από τον άκρατο πειραματισμό του μοντέρνου τρόπου έκφρασης. Πέφτουν τα τείχη μεταξύ του παλαιού και του νέου. Ο χρόνος κατακερματίζεται ενώ παρόν, παρελθόν και μέλλον είναι πλέον έννοιες ρευστές. Έτσι ο νεωτερικός μύθος γκρεμίζεται μέσα από την σύμμιξη διαφόρων στυλ και εποχών. Τα όρια μεταξύ υψηλής τέχνης και ποπ αισθητικής εσκεμμένα καταργούνται μέσα σε ένα πνεύμα ειρωνείας όσον αφορά το άγχος των νεωτεριστών για πρωτοπορία. Κάθετι αταίριαστο, υβριδικό και ετερογενές είναι ευπρόσδεκτο, προκειμένου να σειστούν συθέμελα οι βάσεις του ορθού Λόγου. Στην αρχιτεκτονική π.χ από τα μέσα του 20ου σιώνα, μoντέρνα κτίρια στολίζονται με έθνικ και ρετρό διακοσμητικά στοιχεία βάλλοντας έτσι κατά της καθαρής φόρμας του W.Gropius και του Johnson. Ο κανόνας είναι η συγχώνευση ετερόκλιτων στοιχείων χώρις δισταγμό, με στόχο όχι την ενοποίηση και την αυτονομία του έργου Τέχνης αλλά την ανάδειξη της ετερογένειας και της ασυνέχειας του.

Παρά το όνομα του το μεταμοντέρνο αποτελεί μια τάση σύγχρονη του μοντερνισμού, μια και τα κοινωνικά, τεχνολογικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα του τελευταίου διαρκώς πληθαίνουν. Θα έλεγε κανείς ότι το πρώτο συνθετικό "μετά" βρίσκεται εκεί για να βάλει τέλος με συνοπτικές διαδικασίες σε μια πρωτόγνωρη και γεμάτη ανατροπές περίοδο του ανθρώπινου πνεύματος, αυτή του μοντερνισμού.

ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΣΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ

Ο χαρακτήρας της μεταμοντέρνας κουλτούρας άρχισε να διαμορφώνεται από τις αρχές του 20ου αιώνα στον χώρο της φιλοσοφίας (Nietzsche, Kierkegard), μέσα από μια σκληρή επίθεση κατά του ρασιοναλισμού και των θεμελίων της γνώσης. Έτσι έγινε μια δριμεία κριτική στον διαφωτισμό και στα επιτεύγματα της νεωτερικότητας αντιδρώντας στην θεοποίηση της τεχνολογικής προόδου.

Όπως πολύ σωστά γράφει ο Habermas όλη η μοντέρνα φιλοσοφία πηγάζει απο την σκέψη του Διαφωτισμού. Άρα είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την μεταμοντέρνα εποχή και ότι αυτή συνεπάγεται, αν δεν κατανοήσουμε την δίψα με την οποία στην αυγή του Διαφωτισμού ο πνευματικός κόσμος της Ευρώπης αναζήτησε την αλήθεια για την φύση και τον κόσμο, στηριζόμενος στις διανοητικές του δυνάμεις. Μπροστά στο θαύμα της γνώσης μέσα απο την εμπειρική παρατήρηση και τις επιστημονικές μελέτες, η παντοδυναμία της Εκκλησίας και τα θεοκρατικά κοσμολογικά δόγματα άρχισαν να μην πείθουν τον σκεπτόμενο άνθρωπο.

Έτσι ο καλλιτέχνης στον μοντέρνο κόσμο άρχισε να έχει νέες ιδέες, έγινε πρωτοπόρος και θέλησε να βάλει την σφραγίδα του, να μορφοποιήσει και να βάλει σε τάξη ένα σύμπαν απείρως μεγαλύτερο, αχανές, ασυνεχές και δύσληπτο απο αυτό που το "θεικό πλάνο" για τον κόσμο συμπεριλάμβανε σύμφωνα με τους πατέρες της Εκκλησίας μας.

Ύψιστη και αδιαπραγμάτευτη αρχή της avant-garde εποχής έγινε ο αγώνας για πρωτοτυπία, για καθαρές, κλειστές και αυτόνομες φόρμες. Εδώ κάθε αναφορά σε παλαιότερα, παραδοσιακά και αναχρονιστικά στυλ ήταν εξοβελισταία. Η υψηλή Τέχνη όφειλε να είναι νέα, με ρηξικέλευθες ιδέες και καινούρια εκφραστικά μέσα, κάνοντας σαφή και διακριτά τα όριά της από την ποπ κουλτούρα και την λαική έκφραση.

Πολλά νέα ρεύματα ξεπήδησαν μέσα από αυτό το νέο αξιακό πλέγμα στη ζωγραφική (Picasso, Matisse, Mondrian) στην ποίηση και στην λογοτεχνία (Elliot, Joyce, Pound, Baudelaire κ.α), στην αρχιτεκτονική (Le Corbusier, Van Der Rohe) και στην μουσική (Schoenberg, Stravinsky).

Το πρόβλημα ήταν ότι αυτός ο οργασμός ιδεών και τάσεων της πνευματικής και καλλιτεχνικής ελίτ, που ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, είχε απέναντί του ένα αμήχανο κοινό, προσκολλημένο σε παλαιότερες πρακτικές και χωρίς τα γνωστικά εφόδια να αντιληφθεί πιά σύνδεση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στο ωραίο και αξιόλογο και στο καινοτόμο.

Επί παραδείγματι στην μουσική, μια Τέχνη φαινομενικά εύκολα προσβάσιμη, γρήγορα ήρθε η περιθωριοποίηση των μοντέρνων τάσεων οι οποίες πλέον αναπτύσσονται σε ένα ερμητικά κλειστό κύκλο "ευγενών" του πνεύματος. Όταν λοιπόν η πρωτοπορία έγινε αυτοσκοπός και έπαψε να είναι μέσο ή ευτυχής συγκυρία, τότε ακριβώς είναι που λαμβάνει χώρα η μεταμοντέρνα εξέγερση. Αυτό βέβαια αποτέλεσε και το μεγάλο "επικοινωνιακό λάθος" του μοντερνισμού, μια και η επιταγή της νεωτερικότητας και του ανεπανάληπτου είναι μόνιμο και αυτονόητο πρόταγμα στην Τέχνη. Άλλωστε κανένα αριστούργημα δεν γράφτηκε δύο φορές.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Γενικεύοντας και πάλι, αν και οι πολέμιοι της μετανεωτερικότητας θεωρούν την τελευταία ένα ακατάληπτο σύνολο ιδεών οι οποίες στοιχειοθετούν στην ουσία τους ένα ρηχό και άναρχο ιδίωμα, γέννημα της χρόνιας κρίσης αξιών του Δυτικού κόσμου, το μεταμοντέρνο έχει και μια εξαιρετικά γοητευτική πλευρά μέσα απο τον μαγικό ρεαλισμό των μυθιστορημάτων του Jorges Luis Borges, την φιλοσοφία του παραλόγου του Albert Camus, την υπαρξιακή αγωνία του Franz Kafka και τον εκλεκτικισμό του Umberto Eco.

Αναζητώντας το θεωρητικό υπόβαθρο του μεταμοντερνισμού, οδηγούμαστε σε φιλοσόφους όπως ο Nietzche, του ο οποίου ο ιστορικός σκεπτικισμός ανέτρεπε κάθε ιστορική αντικειμενικότητα. Γι'αυτόν η γλώσσα απλά κατασκευάζει την πραγματικότητα. Ο Jacques Derrida, μέσα από την αποδόμηση της γλώσσας και των κείμενων, έψαχνε για κρυφά νοήματα και διαστρωματώσεις εννοιών. Συναντάμε στην συνέχεια τον Jean Baudrillard, ο οποίος δηλώνει ότι τίποτα νέο δεν μπορεί να συμβεί. Ζούμε σε ένα κόσμο σημείων και εικονικής πραγματικότητας. Επίσης πιστεύει στην εμπορικότητα της Τέχνης, η οποία είναι και η μοναδική της αξία. Συναντάμε ακόμα τον Francois Lyotard, υπέρμαχο του μή αναπαραστάσιμου και της ερμηνευτικής απροσδιοριστίας του κόσμου. Ο σχετικισμός του Michael Foucault αμφισβητεί την ύπαρξη ηθικών αξιών και τις θεωρεί συμβάσεις και κοινωνικές κατασκευές. Το υποκείμενο πλέον δεν βρίσκεται στο επίκεντρο του κόσμου, αυτόνομο και ελεύθερο να πράξει αλλά είναι ετεροκαθορισμένο, έρμαιο τόσο του εαυτού του όσο και του κοινωνικού του περίγυρου.

Μέσα λοιπόν από τα παραπάνω, φωτίζεται μια μελαγχολική αλλά και εξαιρετικά δημιουργική πλευρά της μεταμοντέρνας κουλτούρας των καιρών μας, πέρα από την προφάνεια του κιτς. Σταδιακά διαφαίνεται αμυδρά κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον που το ίδιο το μεταμοντέρνο εννοιολογικά αποκλείει: Την διαδικασία γένεσης μιας νέας εποχής μέσα από την σύγκρουση του παλιού με το νέο.

Ακολουθεί το Β' μέρος με αφιέρωμα στην μεταμοντέρνα μουσική σκέψη.

Βιβλιογραφία

Περιοδικό Πολύτονον (Μάιος-Ιούνιος 2008)