Γεωργία Καλοδίκη

Συνθέτις

Μουσική: Γυμναστική του μυαλού

Ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος προσλαμβάνει την μουσική και αντιλαμβάνεται τα ηχητικά συμβάντα στην Τέχνη των Ήχων αποτελεί αντικείμενο μελέτης των επιστημόνων και είναι ένα αρκετά δύσκολο και περίπλοκο κομμάτι της νευροφυσιολογίας, αλλά και της ψυχοακουστικής. Είναι πολλά τα μέρη του εγκεφάλου που συνεργούν κατά την πρόσληψη της μουσικής, και ενώ η νευροφυσιολογία καλείται να ερευνήσει και να αποκωδικοποιήσει αυτή την αλληλουχία χημικών αντιδράσεων και ηλεκτρικών εκκενώσεων που συμβαίνει στις νευρικές οδούς κατά την μουσική ακρόαση, καθώς και την ενεργοποίηση και αλληλεπίδραση διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου, η ψυχοακουστική μελετά τον υποκειμενικό τρόπο με τον οποίο η πληροφορία που μεταδίδει το αυτί μας οδηγεί τον εγκέφαλο στην αναγνώριση και συνειδητοποίηση των ηχητικών γεγονότων σε γνωστικό επίπεδο. Να τονίσουμε ότι το "υποκειμενικό" έχει μεγάλη σημασία γιατί όπως φαίνεται δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ένα αντικειμενικό μέτρο για την ένταση και την ποιότητα αυτών των αισθητηριακών εντυπώσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά πειράματα βασίζονται σε στατιστικές μετρήσεις κατά τις οποίες οι συμμετέχοντες συνήθως δηλώνουν "τί άκουσαν".

Από αυτή την στήλη, σε μια πρώτη φάση θα ανιχνεύσουμε βήμα προς βήμα - με όσο πιο απλό τρόπο γίνεται - την διαδικασία με την οποία ο εγκέφαλος "μεταφράζει" την ακουστική πληροφορία σε μουσική εμπειρία ενώ σε μια δεύτερη φάση θα επιχειρήσουμε μια προσέγγιση στην υποκειμενική πλευρά της μουσικής, τη ψυχοακουστική συμπεριφορά του ανθρώπου.

Στο πρώτο μέρος αυτής της συζήτησης, θα μας απασχολήσουν ερωτήματα όπως: Τί συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν ακούμε μουσική; Πώς αντιλαμβανόμαστε τα μουσικά γεγονότα; Πώς παράγεται αισθητηριακά το ρυθμικό μελωδικό και αρμονικό αίσθημα; Επίσης γιατί ορισμένα είδη μουσικής ενίοτε θεραπεύουν, ηρεμούν, καλλιεργούν το πνεύμα και εκπαιδεύουν;

Ερωτήματα και έρευνα

Παρ' όλη την τεράστια πρόοδο της επιστήμης, της τεχνολογίας και της έρευνας, οι γνώσεις μας για την λειτουργία του ανθρώπινου εγκέφαλου, είναι ακόμα περιορισμένες. Μπορεί να γνωρίζουμε ποιες περιοχές ευθύνονται για συγκεκριμένες λειτουργίες αλλά δεν γνωρίζουμε επακριβώς τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι περιοχές συνεργάζονται κατά την πρόσληψη της μουσικής. Με λίγα λόγια, τα όσα μέχρι τώρα έχουμε ανακαλύψει μας δείχνουν ότι δεν υπάρχει κάποιο διακριτό εγκεφαλικό πεδίο υπεύθυνο για την αντιληπτική μας ικανότητα στην μουσική, όπως συμβαίνει π.χ. με τη γλώσσα. Κατά την μουσική ακρόαση, πολλά τμήματα της φαιάς ουσίας (και όχι μόνο) αλληλεπιδρούν, συμπεριλαμβανομένου του κέντρου της ακοής και της ομιλίας, καθώς και πολλές άλλες εγκεφαλικές λειτουργίες, ανάμεσα τους και μερικές από τις πιο βασικές και πρωτόγονες. Στην πραγματικότητα μόνο η μουσική έχει το προνόμιο να ενεργοποιεί ταυτόχρονα τόσα πολλά μέρη του εγκεφάλου μας και να τα "εξαναγκάζει" να συνεργαστούν με στόχο την πρόσληψη της μουσικής εμπειρίας.

Πρόκειται για ένα φαινόμενο που αποτελεί αναπάντητο ερώτημα για πολλά επιστημονικά πεδία αλλά και για κάποιες σχολές φιλοσοφικού στοχασμού. Με άλλα λόγια, δεν μοιάζει να υπάρχει (και πιθανόν να μην υπάρξει ποτέ), επαρκής εξήγηση γιατί να γίνεται κάτι τέτοιο τη στιγμή που δεν μοιάζει να εξυπηρετεί κάποιο προφανή βιολογικό η οργανικό λόγο.

Η κατάτμηση του εγκεφάλου σε εξειδικευμένα τμήματα υπεύθυνα για συγκεκριμένες λειτουργίες είναι εν πολλοίς, μία υπεραπλούστευση και ο λόγος είναι ότι η επεξεργασία των ερεθισμάτων είναι σε αρκετά μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα συνδυαστικής δράσης και όχι αυστηρής εξειδίκευσης των τμημάτων του. Ωστόσο η αναφορά σε περιοχές όπως δεξί και αριστερό ημισφαίριο, μας βοηθούν κάπως στην κατανόηση, σε μια πρώτη επαφή με το αντικείμενο. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε ότι για την αισθητηριακή πρόσληψη του τονικού ύψους είναι – σε κάποιο βαθμό πάντα - υπεύθυνο το δεξί ημισφαίριο.

Όταν λοιπόν ακούμε μουσική, αλλά και όταν μιλάμε, η μουσική πληροφορία συλλεγόμενη από τον κοχλία του αυτιού μέσω του προμήκη (συνέχεια του νωτιαίου μυελού) και αφού υποστεί μια πρώτη επεξεργασία των συχνοτήτων οδηγείται στο ακουστικό πεδίο που βρίσκεται στον κροταφικό λοβό. Από εκεί και πέρα το ερέθισμα διασπάται σε πολλά και διαφορετικά τμήματα της φαιάς ουσίας, καθώς και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου, προκείμενου να ολοκληρωθεί η επεξεργασία της υφής και την δομής του.

Ο ήχος μέσα στο μυαλό μας

Έτσι λοιπόν, σε διαφορετικό σημείο του κροταφικού λοβού γίνεται η πρόσληψη της μελωδίας και τoυ τονικού ύψους, ενώ από διαφορετικό αισθητηριακό πεδίο αντιλαμβανόμαστε το ηχόχρωμα και αποκτούμε την αίσθηση του χώρου σε σχέση πάντα με την ηχητική πηγή. Στο δεξί ημισφαίριο δημιουργείται το συνολικό περίγραμμα μιας μελωδικής γραμμής, ενώ το αριστερό ημισφαίριο είναι υπεύθυνο για την λεπτομερή συνειδητοποίηση των τονικών σχέσεων καθώς και για την πρόσληψη και την επεξεργασία της ομιλίας. Ταυτόχρονα η παρεγκεφαλίδα (το πιο πρωτόγονο κομμάτι του εγκεφάλου μας), συλλέγει απευθείας τις πληροφορίες που χρειάζεται για να αποκωδικοποιήσει τον ρυθμό μέσω των παλμικών δονήσεων της ηχητικής πηγής, ενώ παράλληλα ο θάλαμος, το κέντρο υποδοχής ερεθισμάτων του εγκεφάλου, ελέγχει πολύ γρήγορα το σήμα, προκειμένου να αποκλείσει κάποιον ενδεχόμενο κίνδυνο, ο οποίος πιθανόν να απαιτεί κάποια αντανακλαστική αντίδραση. Στην περίπτωση που θα καταλάβει κάτι τέτοιο, στέλνει σήμα στην αμυγδαλή μια μικρή νευρική δομή, υπεύθυνη για την συναισθηματική μάθηση. Εκεί παράγεται ο φόβος σε περίπτωση κινδύνου. Όταν δεν υπάρχει κίνδυνος προχωρά στην πιο ενδελεχή επεξεργασία του ακουστικού ερεθίσματος.

Είναι λοιπόν φανερό ότι η ανταπόκριση του εγκεφάλου στην μουσική αποτελεί μια πολυσύνθετη διαδικασία αποκωδικοποίησης, όπου πολύ πριν ξεκινήσουν να λειτουργούν οι "υψηλές" λειτουργίες (εκτίμηση της ποιότητας του προσλαμβανομένου ήχου, κατανόηση του μουσικού συντακτικού, κριτική αποτίμηση του συνολικού αποτελέσματος), έχουμε ήδη "ακούσει" σε ένα πολύ πιο βασικό επίπεδο, δηλαδή πολύ πιο "πρωτόγονα".

Μέχρι τώρα, έχουμε περιγράψει μόνο τα πρώτα βήματα της αισθητηριακής επαφής του ανθρώπινου μυαλού με την μουσική, χωρίς να αναφερθούμε σε περαιτέρω διεργασίες που σχετίζονται π.χ με την αντίληψη της πολυπλοκότητας, την ταυτοποίηση των αρμονικών σχέσεων, των μελωδιών και των ρυθμών, με βάση παλαιότερες μνήμες, γνώσεις, συνειρμούς και συναισθήματα. Οι σύγχρονες επιστημονικές έρευνες και μετρήσεις μοιάζει να επιβεβαιώνουν αυτό που ως τώρα ήταν γνωστό περισσότερο βιωματικά: Το ότι η μουσική λειτουργεί με πολλούς και ποικίλους τρόπους όχι μόνο στον ψυχισμό του ανθρώπου αλλά ακόμα και στο βιοχημικό του προφίλ επηρρεάζοντας όχι μόνο τους παλμούς της καρδιάς αλλά επίσης τα επίπεδα των προτεϊνών και των ορμονών του οργανισμού. Στον τομέα της μουσικοθεραπείας γίνεται χρήση αυτής της σπουδαίας επενέργειας της μουσικής πάνω στο ανθρώπινο σώμα. Μάλιστα, η μουσική αποτελεί πλέον σημαντικό όπλο στον τομέα της εργοθεραπείας, όπου άτομα με ειδικές ανάγκες αναπτύσσουν με την βοήθεια της μουσικής ένα μέσο έκφρασης και αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον που υπερβαίνει την συμβατική έλλογη επικοινωνία. Επίσης, μέσα από την μελέτη αυτής της ιδιαίτερης ανταπόκρισης των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην μουσική γλώσσα, η επιστήμη καταλήγει σε εκπληκτικής σημασίας αποτελέσματα για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος γενικότερα.

Η σωστή μουσική ακρόαση δεν μπορεί παρά να είναι ευεργετική για τον ανθρώπινο νου, εφόσον τον κινητοποιεί και τον αφυπνίζει ακόμα και ακούσια, στα αρχικά στάδια της ανθρώπινης ανάπτυξης από την εμβρυϊκή κιόλας φάση. Μελετώντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο, στο αρχικό αναπτυξιακό στάδιο, στην φάση που αναγνωρίζει συγκεκριμένες συχνότητες και όπου οι ήχοι που αντιλαμβάνεται τον ηρεμούν όταν μιμούνται την ασφάλεια του περιβάλλοντος της μήτρας, οι ειδικοί προτείνουν συγκεκριμένα μουσικά ακούσματα.

Η τεχνολογία μας έχει βοηθήσει να καταλάβουμε πως τα έμβρυα μπορούν να αντιληφθούν -και ως σε κάποιον βαθμό στοιχειωδώς να αλληλεπιδράσουν- με το εξωτερικό τους περιβάλλον. Το ακουστικό τους αισθητήριο τους επιτρέπει να ακούν μόνο χαμηλών συχνοτήτων ήχους. Έτσι τα ηρεμούν εξωτερικοί παλμοί όσο οι ήχοι αυτοί προσομοιάζουν στον ενδομήτριο ηχητικό τους κόσμο. Προφανώς μιλάμε για τους επαναλαμβανόμενους ήχους που παράγει το ανθρώπινο σώμα "εκ των ένδον" (αρτηριακή πίεση, ροή αίματος, καρδιακοί παλμοί κ.τ.λ). Η μνήμη αυτή μοιάζει να παραμένει και στα μικρά παιδιά . Πολύ συχνά έχει παρατηρηθεί ότι μικρά παιδιά νανουρίζονται από τον επαναλαμβανόμενο μπάσο ήχο κάποιας οικιακής συσκευής όπως το πλυντήριο. Η εξήγηση που δίνεται είναι πως τέτοιοι ήχοι τους θυμίζουν ακουστικά τις συνθήκες που επικρατούσαν στην μήτρα γι'αυτό και λειτουργούν οικεία και χαλαρωτικά στο νευρικό τους σύστημα.

Βιβλιογραφία