Γεωργία Καλοδίκη
Συνθέτις
Φεμινισμός και σύγχρονη μουσική δημιουργία: Μια τραγική παρεξήγηση
Λίγα λόγια για το φεμινιστικό κίνημα
Ήδη από την εποχή του Διαφωτισμού το αίτημα της ισότητας των δυο φύλων όσον αφορά στην οικονομική, πολιτική, σεξουαλική και πολιτιστική ανεξαρτησία της γυναίκας άρχισε να απασχολεί τους φιλοσοφικούς κύκλους και τους ανθρώπους των γραμμάτων. Γεννήθηκαν μια σειρά από κινήματα και ενώσεις γυναικών που διακρίθηκαν στους αγώνες για την γυναικεία χειραφέτηση μεταστρέφοντας σταδιακά την συντηρητική κοινή γνώμη. Έτσι άρθηκε ο περιορισμός στον παραδοσιακό και εξαρτημένο ρόλο της γυναίκας ως μητέρας και νοικοκυράς, ενώ μια πληθώρα οργανώσεων για τα γυναικεία δικαιώματα πάλεψαν σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο για την νομική κατοχύρωση του δικαιώματος της ψήφου και την εργασιακή απασχόληση, το δικαίωμα διαχείρισης περιουσίας και την σεξουαλική απελευθέρωση (αντισύλληψη, εκτρώσεις). Έγινε πλέον κατανοητό ότι η υποδεέστερη θέση της γυναίκας στην κοινωνία δεν αποτελεί βιολογικό χαρακτηριστικό της γυναικείας φύσης, αλλά είναι προϊόν της έλλειψης εκπαίδευσης και του εγκλωβισμού της στον οικιακό χώρο. Η κοινωνικοποίηση της γυναίκας μέσα από την ελεύθερη πρόσβαση στην γνώση, οδήγησε στην ενεργητική ένταξή της στον χώρο του πνεύματος, ενώ γυναίκες διανοήτριες, όπως η Σιμόν ντε Μποβουάρ και η Μπέτυ Φριντάν, δημιούργησαν το θεωρητικό υπόβαθρο για την γυναικεία συσπείρωση. Το καθιερωμένο κοινωνικό στερεότυπο της παθητικής και εξαρτημένης γυναίκας συναντάται σήμερα μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις και αποτελεί μάλλον την εξαίρεση παρά τον κανόνα. Παρόλα αυτά έως και σήμερα, οι γυναίκες συμβαίνει να γίνονται αντικείμενο σεξιστικής συμπεριφοράς και αποκλεισμού στον χώρο της επιστήμης και της έρευνας στην πανεπιστημιακή κοινότητα και στον καλλιτεχνικό χώρο.
Ο φεμινισμός στην φιλοσοφία της Τέχνης
Στον τομέα των Τεχνών υπήρξε μια ολόκληρη γενιά θεωρητικών που ασχολήθηκαν με την φεμινιστική αισθητική θέτοντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο η γυναίκα θα μπορούσε να βγει από την σιωπή της και να αρχίσει να δημιουργεί αποκτώντας ταυτότητα και καλλιτεχνική υπόσταση. Έγιναν προσπάθειες να ανιχνευθεί η διαφορετικότητα ανάμεσα στα δύο φύλα, στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται οι γυναίκες την καλλιτεχνική εμπειρία λόγω της φυσιολογίας του σώματός τους. Αυτός ο βιολογικός ντετερμινισμός είχε στον αντίποδά του παράγοντες κοινωνιολογικού χαρακτήρα (θέση της γυναίκας στην κοινωνία, στην οικογένεια κ.α), οι οποίοι διαμόρφωναν την γυναικεία καλλιτεχνική έκφραση. Σχολιάστηκε φυσικά, η πολύχρονη απουσία των γυναικών από πάσης φύσεως καλλιτεχνικά δρώμενα ως κοινωνιολογικά και ανθρωπολογικά αυτονόητη. Θα ήταν κακόβουλο να αναζητήσει κανείς τους λόγους αυτής της πνευματικής δυστοκίας σε κάποια υστέρηση, ή ιδιαιτερότητα του γυναικείου εγκεφάλου, ή ψυχισμού. Το ίδιο ισχύει και για κάθε ασθενή κοινωνική ομάδα η οποία βρίσκεται σε πνευματική ύπνωση λόγω της ταξικής περιθωριοποίησής της.
Γυναίκες συνθέτες
Όλοι γνωρίζουμε ότι μέχρι στιγμής η ιστορία της μουσικής είναι μια ιστορία ολοκληρωτικά γραμμένη από άντρες. Στον χώρο της μουσικής δημιουργίας και σύνθεσης, γυναίκες συνθέτες με σοβαρά δείγματα γραφής άρχισαν να εμφανίζονται συστηματικά μόλις στον 20ου αιώνα. Τότε λοιπόν μια μεγάλη κουβέντα ξεκίνησε για το "πρωτόγνωρο" αυτό φαινόμενο. Το ξαφνικό ενδιαφέρον του γυναικείου φύλου για την σύνθεση δημιούργησε μια σειρά συζητήσεων μεταξύ σοβαρών θεωρητικών φίλα και μη προσκήμενων στο ρεύμα του φεμινισμού. Είναι άραγε στην φύση των γυναικών η σύνθεση; Αντιλαμβάνονται οι γυναίκες την μουσική με τον ίδιο τρόπο όπως οι άντρες; Υπάρχει γυναικεία γραφή; Πολλοί επικαλέστηκαν έρευνες και μελέτες απο τον χώρο της βιολογίας περί της ιδιαιτερότητας στην λειτουργία του γυναικείου εγκεφάλου όσον αφορά στην σχέση του αριστερού "αρσενικού", ορθολογικού ημισφαιρίου και του δεξιού "θηλυκού", συναισθηματικού ημισφαιρίου του εγκεφάλου (Λεονάρδος Σλέιν, χειρουργός).
Έτσι πηγάζουν απόψεις που θέλουν την γυναίκα αυθόρμητη, ενστικτώδικη και συναισθηματική, και άρα καταλληλότερη όσον αφορά στην μουσική, ως ερμηνεύτρια μέσα από την εκμάθηση κάποιου οργάνου, παρά ως συνθέτρια. Στις γυναίκες που "ξεπέρασαν" την φύση τους και τον εαυτό τους και μπορούν να γράψουν μουσική, κάποιοι ανιχνεύουν την θηλυκότητα και το γυναικείο στοιχείο στα έργα τους καθιστώντας την μουσική αυτή ξεχωριστή και ιδιαίτερη!! Φεμινίστριες θεωρητικοί της Τέχνης υποστηρίζουν ότι η "γυναικεία μουσική" έχει σταδιακή εξέλιξη και μικρές κλιμακωτές εκτονώσεις σε αντίθεση με την "υπόλοιπη μουσική", που είναι αρρενωπή και έχει πιο μεγάλες εντάσεις και κορυφώσεις. Ας προσθέσω σε αυτόν τον κυκεώνα απλοϊκότητας που θυμίζει περισσότερο αστρολογία και περιοδικά ποικίλης ύλης παρά φιλοσοφία της Τέχνης, απόψεις που θέλουν τις γυναίκες συνθέτες να λειτουργούν με περισσότερο ένστικτο, ελλείψει οργανωτικού πνεύματος, ενώ από την άλλη πλευρά έχουμε τις φεμινιστικές κορώνες περί γυναικείας ευαισθησίας και λεπτότητας στην σύνθεση.
Τα παραπάνω είναι χαρακτηριστικά που σαφώς σε ένα μικρό ποσοστό υπάρχουν, αλλά αθροίζονται στο συνολικό προφίλ ενός συνθέτη χωρίς να καθορίζουν την προσωπικότητα και την ιδιοσυστασία του και χωρίς βέβαια να είναι σταθερά ανιχνεύσιμα.
Πρόκειται φυσικά, για μια φοβερή παρανόηση και διαστρέβλωση της πραγματικότητας, που δικαιολογείται μόνο από το γεγονός ότι η παρουσία των γυναικών στο καλλιτεχνικό μουσικό στερέωμα μετρά πολύ λίγα έτη και άρα διανύει την εφηβική της περίοδο. Μόνο έτσι μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι ακόμα και οι άμεσα ενδιαφερόμενες αυτής της υπόθεσης, δηλαδή οι ίδιες οι γυναίκες συνθέτες, μέσα από την εμμονή να αποδείξουν την αξία τους το συντομότερο, δημιουργούν οι ίδιες αθελά τους τις συνθήκες για την περιθωριοποίησή τους. Φόρουμς γυναικών συνθετών, εταιρίες και καλλιτεχνικές φεμινιστικές κινήσεις ενδυναμώνουν την μειονοτική ψυχολογία που ουδεμία σχέση έχει με το ζητούμενο. Την καθεαυτό καλλιτεχνική δημιουργία. Στον χώρο του πνεύματος και των Τεχνών τα μόνα ρεύματα που επιβίωσαν είναι αυτά που εμπνεύστηκαν από πνευματικές επινοήσεις που αφορούν στην ίδια την Τέχνη. Σαφώς και βοηθά η συσπείρωση - εννοείται πως οι γυναίκες στον χώρο της σύνθεσης αντιμετωπίζονται ακόμα με κάποια δυσπιστία, αλλά πρόκειται μάλλον για μια ομαλή διαδικασία ενσωμάτωσης του γυναικείου στοιχείου σε ένα αυστηρά σκληρό και εγωιστικό ανδροκρατούμενο χώρο, η οποία μέχρι στιγμής λαμβάνει χώρα με εξαιρετική επιτυχία, μια και έχουν αναδειχθεί αξιολογότατες γυναίκες συνθέτες σε ένα πολύ μικρό χρονικό διαστημα 40-50 χρόνων (Gubaidulina, Sariaho, Saunders κ.α).
Ζούμε λοιπόν σε μια ευτυχή ιστορική συγκυρία, όπου οι γυναίκες μπορούν και λαμβάνουν την κατάλληλη εκπαίδευση και επιτέλους γράφουν μουσική. Ας αφήσουμε αυτές τις νέες φωνές να ακουστούν χωρίς φεμινιστικές, ρατσιστικές, ή άλλου τύπου διακρίσεις. Άλλωστε, η ανίχνευση του αρσενικού και του θηλυκού στοιχείου στην μουσική είναι ανεξάρτητη από τον/την δημιουργό της. Αυτά τα στοιχεία ενυπάρχουν στην μουσική, όπως και μέσα στον άνθρωπο, αρχέγονα και ανεξαρτήτως φύλου, σε όλους τους ανθρώπους, σε διαφορετικές αναλογίες ανάλογα με τον ψυχισμό του καθενός, και σε διαρκή δυναμική κατάσταση (animus-anima, Carl Jung). Έτσι το φύλο του δημιουργού ενός έργου Τέχνης είναι μάλλον ήσσονος σημασίας χαρακτηριστικό για την αποτίμηση του καλλιτεχνικού επιτεύγματος.
Βιβλιογραφία
- Wayne D. Bowman, Philosophical Perspectives on Music (1998, Oxford University Press)
- Berys Gaut and D. Lopes, Aesthetics (2006, Routdledge)
- Καρλ Γιουνγκ, Ο άνθρωπος και τα σύμβολά του (1964, εκδόσεις Αρσενίδη)