Γεωργία Καλοδίκη

Συνθέτις

Ταλέντο και δημιουργικότητα - Η ιδιοφυία στη τέχνη

Ετυμολογικά με την λέξη ‘ταλέντο' αναφερόμαστε σε κάθε φυσικό χάρισμα και εγγενή κλίση ή ικανότητα που εμφανίζει ο άνθρωπος, συνήθως κατά την ανάπτυξή του. Πρόκειται για έναν ορισμό σαφή αλλά και κάπως περιορισμένο μια και τα φυσικά χαρίσματα ενός παιδιού βρίσκονται πάντα σε τόσο μεγάλη αλληλεπίδραση με το περιβάλλον που αναπτύσσεται και είναι τόσο εξαρτημένα από το πόσο γόνιμο έδαφος θα βρει αυτό το ταλέντο για να καλλιεργηθεί, που τελικά η έφεση σε κάτι είναι απλά και μόνο μια ‘προϋπόθεση'.

Η δημιουργικότητα πάλι σαν όρος είναι δυνατόν να καλύψει ένα ευρύ φάσμα δράσεων. Δημιουργικός από την μία πλευρά μπορεί να είναι απλά ο άνθρωπος που φτιάχνει κάτι με επιτυχία. Ο πνευματικός άνθρωπος από την άλλη είναι δημιουργικός όταν γεννά νέες και αξιόλογες ιδέες. Η παραπάνω διάκριση γίνεται για να μπορούμε να ξεχωρίζουμε ως διαφορετικής αξιολογικής τάξης δημιούργημα ένα ωραίο γλυκό ή ένα ωραίο αυτοκίνητο από την ‘Ιεροτελεστία της ‘Ανοιξης'του Stravinsky ή τον Ερμή του Πραξιτέλη για παράδειγμα..

Αλήθεια όμως τί σημαίνει αξιόλογο; Στον τομέα της επιστήμης, το άξιο λόγου είναι εύκολο να το εντοπίσουμε. Π.χ ένα φάρμακο που θεραπεύει ή ένα κτίριο αντισεισμικών προδιαγραφών, αποτελούν αξιόλογα δημιουργήματα. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στη Τέχνη, όπου η αισθητική τέρψη έχει από την φύση της υποκειμενικό χαρακτήρα (βλ. ‘Με λόγια απλά', Αναζητώντας το Ωραίο, Τεύχος 22)

Η πράξη της δημιουργίας όπως είδαμε λοιπόν αφορά εκτός από την Τέχνη, διάφορους τομείς της ανθρώπινης σκέψης, την πολιτική, τις επιστήμες, την φιλοσοφία, την ηθική κ.τλ και σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την έννοια της επινοητικότητας, της πρωτοτυπίας και του ανεπανάληπτου. Σύμφωνα με τον Τ.S. Elliot οι καλλιτέχνες όταν δημιουργούν, δρουν (εκούσια ή ακούσια) κατ'εικόνα και καθ'ομοίωσιν του θεϊκού προτύπου, ενώ βέβαια ιδιοφυϊες όπως ο Mozart ή ο Shakespeare καταφέρνουν με το έργο τους να ‘ενσαρκώσουν' τον δημιουργό φτιάχνοντας οι ίδιοι τον δικό τους ιδεατό πνευματικό κόσμο.

Βέβαια είναι αυτονόητο ότι δεν υπάρχει το στοιχείο της δημιουργικότητας σε όλες τις μορφές τέχνης. Π.χ η παραδοσιακή λαϊκή μουσική ίσως λόγω του γεγονότος ότι το βασικό της χαρακτηριστικό είναι η τυποποίηση της μορφής και του ύφους με στόχο την εύκολη και άμεση αναγνώριση και πρόσληψή του από τον λαό (πόσες ενδιαφέροντες παραλλαγές μπορούμε άραγε να γράψουμε πάνω σε έναν πεντοζάλη ή σε ένα συρτάκι;), δεν μπορεί από την φύση της να είναι πρωτότυπη γιατί πρέπει πάντα να είναι γνώριμη και εύληπτη. Οι αλλαγές και οι ζυμώσεις λοιπόν στην παραδοσιακή καλλιτεχνική κουλτούρα γενικότερα είναι βραδυφλεγείς, διότι αφομοιώνονται με αργούς ρυθμούς από τους αποδέκτες της.

Επιστρέφοντας όμως στην έντεχνη δημιουργία, η επιταγή της αυθεντικότητας είναι προϋπόθεση για κάθε δημιουργική πράξη. Ο φιλόσοφος E.Kant δεν χρησιμοποιεί τον όρο ‘δημιουργικότητα' αλλά κάνει λόγο για ‘ιδιοφυϊα'. Γι'αυτόν ιδιοφυϊα είναι το ταλέντο του να παράγεις κάτι το οποίο υπερβαίνει τους κανόνες. Αν μη τι άλλο το να υπερβαίνεις τους κανόνες είναι το μόνο εχέγγυο πρωτοτυπίας..

Εδώ ταιριάζει να αναφερθούμε σε μια σπουδαία φράση του Igor Stravinsky: ‘Η ικανότητα της δημιουργίας δε μας προσφέρεται ποτέ αυτούσια. Πηγαίνει πάντα χέρι με χέρι με το δώρο της παρατηρητικότητας. Κι ο αληθινός δημιουργός αναγνωρίζεται από την ικανότητα να βρίσκει πάντα, ακόμα και στα πιο κοινά και ταπεινά πράγματα, στοιχεία άξια προσοχής.'

Σύγχρονες μελέτες

Η πιο σύγχρονες αντιλήψεις για την δημιουργικότητα είναι κάπως πιο ‘δημοκρατικές'... Μιλώντας λοιπόν για την δημιουργικότητα, οι ερευνητές σκιαγραφούν μια δύναμη που υπάρχει δυνυτικά μέσα σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως, αρκεί να καλλιεργηθεί μέσω της παιδείας, της μόρφωσης και των ερεθισμάτων που δέχονται τα άτομα από το περιβάλλον. Ο H. Read (1943) ανέπτυξε την ιδέα της μόρφωσης μέσω της Τέχνης, εμψυχώνοντας τα παιδιά από μικρή ηλικία να εκφράζονται ελεύθερα και να απελευθερώνουν τις δημιουργικές τους ικανότητες.

Όπως και σε πολλές άλλες δυσπρόσιτες και σε μεγάλο βαθμό ανεξιχνίαστες λειτουργικά έννοιες στην ανθρώπινη σκέψη, έτσι και εδώ έχει ξεκινήσει μια μεγάλη συζήτηση για το αν η δημιουργική ορμή του καλλιτέχνη επιδέχεται αντικειμενική ή υποκειμενική προσέγγιση. Υπάρχει λοιπόν η ψυχαναλυτική πλευρά κατά την οποία εμφαίνονται οι λειτουργίες του υποσυνείδητου κατά την δημιουργική πράξη, ενώ παράλληλα ο Boden το 1990 διατύπωσε την άποψη ότι η δημιουργική φάση είναι θεμελιωδώς ταυτόσημη με διαδικασίες λειτουργίας προγραμμάτων ηλεκτρονικού υπολογιστή. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με την υποκειμενική προσέγγιση, κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει την προέλευση των γενεσιουργών ιδεών ενός πνευματικού έργου (βλ. Πολύτονον ‘Με λόγια απλά.' Τί είναι έμπνευση; Τεύχος 30).

Τέλος, μελέτες ψυχολόγων οδήγησαν στην κατηγοριοποίηση της έννοιας της δημιουργικότητας σε τρία είδη: Στην συνδυαστική δημιουργικότητα ανήκει η συνδυαστική σκέψη, στην διερευνητική δημιουργικότητα έχουμε την αναμόχλευση των ίδιων ιδεών έως και την επέκταση τους σε κάτι νέο, και στην μετασχηματιστική δημιουργικότητα γεννιέται μια ιδέα από την πλήρη ανατροπή και διαγραφή όλων των προηγούμενων, σπάζοντας όλους τους μέχρι τότε νόμους και κανόνες.

Σύνδρομο ιδιοφυίας

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε και στο ‘σύνδρομο ιδιοφυϊας' (savant syndrome), το οποίο απαντάται σε άτομα με γενικές διαταραχές στην ανάπτυξη ή και με αυτισμό, που όμως είναι προικισμένα με φοβερές δεξιότητες, καταπληκτική μνήμη και εκπληκτική ικανότητα απομνημόνευσης σε κάποιους συγκεκριμένους τομείς. Πρόκειται για μια πολύ ιδιόμορφη και εκπληκτικά αντιφατική κατάσταση, όπου άτομα με διαπιστωμένη πνευματική ή και σωματική αναπηρία επιδεικνύουν εξαιρετικά ταλέντα στην Τέχνη, αλλά και σε άλλες δραστηριότητες που αφορούν οπτικές λειτουργίες ή και χειρωνακτικές εργασίες. Ερευνητές έχουν ανακαλύψει ότι τέτοια σύνδρομα έχουν βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου (συνδυαστική σκέψη, χρήση συμβόλων και λογική) με αποτέλεσμα να λειτουργεί μόνο ο δεξιός λοβός, ο οποίος βέβαια είναι υπεύθυνος για τις δεξιότητες που εμφανίζουν τα άτομα με το ‘σύνδρομο ιδιοφυίας'. Πειράματα σε φυσιολογικούς ανθρώπους έδειξαν ότι ανάλογες δεξιότητες εμφάνισε μόνο ένα ποσοστό 12% και αυτό όχι με σταθερή συχνότητα.

Φυσικά η ευρυματικότητα και η φαντασία - στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα με την δημιουργική σκέψη στην Τέχνη– αποτελούν σε έναν μεγάλο βαθμό ένα από τα φυσικά ταλέντα του ανθρώπου. Η καλλιτεχνική έφεση και οι δημιουργικές μας ικανότητες ως φυσικά χαρίσματα, με άλλα λόγια το ταλέντο, αποτελεί σύμφωνα με κάποιους ψυχολόγους, μέρος της γενικότερης ευφυïας μας. Δεν υπάρχει όμως στην ουσία μια αντικειμενική κλίμακα αξιολόγησης των ανθρώπινων νοητικών ικανοτήτων. Ο πιο διαδεδομένος ορισμός για το τί είναι ιδιοφυϊα έχει να κάνει με τον βαθμό προσαρμοστικότητας στο περιβάλλον και την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων καθώς και την αφομοίωση περιεχομένων και διαδικασιών γενικότερα. Παρόλ'αυτά λόγω της πληθώρας των τρόπων μέτρησης της ευφυïας οι απόψεις διίστανται συνήθως ανάλογα με την υποκειμενική άποψη του εκάστοτε ερευνητή για το τί ορίζει ο ίδιος ευφυïα...

Βιβλιογραφία

Περιοδικό Πολύτονον (Ιούλιος-Αύγουστος 2009)